Wpływ stresu na płodność

Ewolucyjnie organizmy ograniczają rozmnażanie do optymalnych pór dnia i roku, aby zwiększyć sukces reprodukcyjny. W sytuacji zagrożenia mobilizują wszystkie siły organizmu do uporania się z niebezpieczeństwem, jednocześnie spowalniając układ trawienny, immunologiczny i rozrodczy.

Spis treści:

1. Jak działa stres
2. Wpływ kortyzolu na organizm
3. Skutki dystresu
4. Stres oksydacyjny a problem z zajściem w ciążę
5. Niepłodność psychosomatyczna
6. Wpływ stresu na płodność mężczyzn
7. Wpływ stresu na płodność kobiet
8. Stres w przebiegu ciąży
9. Jak radzić sobie ze stresem?
10. W jaki sposób pomóc bliskim zmagającym się z niepłodnością?

Jak działa stres

Stres został uznany przez WHO za chorobę cywilizacyjną stulecia. Pierwotnie jest on odpowiedzią organizmu na niebezpieczeństwo i pozwala dostosować się do zmian, warunkując jego przetrwanie. Zmiana pochodząca ze środowiska zewnętrznego lub wewnętrznego wywołująca taką reakcję nazywana jest stresorem, a czynniki ją powodujące czynnikami stresogennymi. Stresorami mogą być zmiany fizyczne, chemiczne, biologiczne jak również społeczne i psychologiczne. W życiu codziennym spotykamy się z wieloma czynnikami stresogennymi: natłok pracy, strach, egzaminy, poczucie zagrożenia i sytuacje konfliktowe. Nie zawsze jednak jesteśmy w pełni świadomi oddziałujących na nas czynników stresogennych takich jak: ból, głód, pragnienie, zimno, gorąco, wysiłek, uraz, operacja, hałas, zanieczyszczenie środowiska, dym tytoniowy, nadmiar kofeiny czy niedobór snu. Przewlekły stres lub częste narażenie na działanie stresorów prowadzi do nadreaktywności układów neurohormonalnych, zaburzeń seksualnych i obniżenia płodności kobiet i mężczyzn.

Stres działa na różnych poziomach: organicznym, metabolicznym, fizjologicznym i neuropsychicznym. Mechanizm powstawania reakcji stresowej opiera się głównie na aktywności układu sympatyczno-nadnerczowego (działającego natychmiast) i osi podwzgórze-przysadka-nadnercza („osi stresu” aktywowanej z opóźnieniem po około 30 minutach). Ich działanie wiąże się ze wzrostem poziomu katecholamin (adrenaliny i noradrenaliny), glikokortykosteroidów (kortyzolu) oraz innych hormonów (prolaktyny, arginino-wazopresyny, somatotropiny i hormonów tarczycy). Efekty pobudzenia osi podwzgórze-przysadka-nadnercza utrzymują się przez dłuższy czas. Oba te szlaki łączy układ limbiczny, odpowiedzialny również za powstawanie emocji związanych z lękiem.

Wpływ kortyzolu na organizm

Kortyzol, nazywany również hormonem stresu, wydzielany jest w wyniku uruchomienia kaskady hormonów: kortykoliberyny w podwzgórzu, ACTH (hormonu adrenokortykotropowego) w przysadce mózgowej i wreszcie kortyzolu w korze nadnerczy. Hamuje on działanie gonadoliberyny (GnRH) – hormonu odpowiedzialnego za owulację, spermatogenezę i aktywność seksualną. Wzmożona produkcja kortyzolu odbywa się kosztem zmniejszenia syntezy innych hormonów steroidowych np. testosteronu, estradiolu czy DHEA. Zwiększone uwalnianie hormonów stresu pozwala dostosować się do niekorzystnego środowiska. Niestety, prowadzi również do pogorszenia dobrostanu organizmu. Kortyzol nasila przemiany kataboliczne: rozpad tłuszczu, białek mięśni i glikogenu, zwiększając poziom wolnych kwasów tłuszczowych i glukozy we krwi – może się więc przyczyniać do rozwoju insulinooporności i utrudniać redukcję masy ciała. Działa również immunosupresyjnie – obniża odporność organizmu poprzez hamowanie uwalniania cytokin prozapalnych.

Skutki dystresu

Dystres (ciężka postać reakcji stresowej) powodujący hiperkortyzolemię prowadzi do zmniejszenia masy grasicy, śledziony i węzłów chłonnych. Może również objawiać się występowaniem żywoczerwonych rozstępów. Poziom kortyzolu we krwi, ślinie, moczu i płynie pęcherzykowym jest zależny od wielu zmiennych. Nie jest więc dobrym markerem do oznaczania natężenia stresu. Duży wpływ na poziom kortyzolu ma rytm dobowy: największe stężenia obserwujemy rano, a najmniejsze wieczorem. Co ciekawe, u osób palących papierosy, wieczorem nadal utrzymuje się wysokie stężenie kortyzolu, co świadczy o stresogennym wpływie dymu tytoniowego na nasz organizm. Wyższe stężenie kortyzolu i stałe pobudzenie „osi stresu” zwykle występują również u osób z zespołem Cushinga, otyłością, zespołem metabolicznym, cukrzycą typu 2 i depresją.

Prolaktyna

Prolaktyna jest hormonem wydzielanym przez przysadkę mózgową. Wpływa na metabolizm, układ immunologiczny, funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, czynność jąder i jajników, stymuluje rozwój gruczołu piersiowego i pobudza laktację. Nadmiar prolaktyny hamuje pulsacyjne wydzielanie GnRH (gonadoliberyny), a w konsekwencji zmniejsza produkcję estrogenów i testosteronu. W wyniku tych zmian hormonalnych może dojść do zaburzenia cyklu menstruacyjnego, spadku libido, ginekomastii i mlekotoku. Stężenie prolaktyny wykazuje znaczne wahania dobowe, największe jest w czasie snu i zaraz po przebudzeniu. Stres, sen, posiłek, stosunek seksualny i wysiłek fizyczny znacznie zwiększają jej zawartość we krwi. Badanie stężenia prolaktyny powinno być wykonywane na czczo w godzinach porannych. W celu rozpoznania przyczyn hiperprolaktynemii niekiedy wykonuje się test czynnościowy po podaniu metoklopramidu, pozwalający wykluczyć guzy i uszkodzenia przysadki mózgowej oraz podwzgórza. Nie jest to jednak badanie rutynowo zalecane podczas diagnostyki niepłodności.

Metoklopramid jest lekiem znacznie podnoszącym poziom prolaktyny. Do substancji zwiększających stężenie prolaktyny zaliczamy również leki: przeciwdepresyjne, przeciwpsychotyczne, opioidowe, antykoncepcyjne i testosteron. Umiarkowana hiperprolaktynemia nie ma wpływu na jajeczkowanie, natomiast znacznie podwyższony poziom prolaktyny wymaga obniżenia za pomocą agonistów dopaminy.

Wazopresyna

Hormon antydiuretyczny (arginino-wazopresyna) wydzielany z tylnego płata przysadki mózgowej, w gonadach i korze nadnerczy pod wpływem nikotyny, prostaglandyn, angiotensyny II lub pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego przez stres obkurcza mięśniówkę naczyń krwionośnych, macicy i przewodu pokarmowego. Zwiększa syntezę ACTH i glikokortykosteroidów w reakcji na czynniki stresogenne.

Hormony tarczycy

Praca gruczołu tarczowego jest regulowana przez przysadkę mózgową i podwzgórze. Aktywacja „osi stresu” zaburza jego funkcjonowanie przez zmniejszenie produkcji TSH (hormonu tyreotropowego). Hormony stresu blokują również enzymy przekształcające T4 (tetrajodotyroninę) do T3 (trójjodotyroniny), przez co zachwiana jest równowaga hormonów tarczycy. Dodatkowo stres zwiększa konwersję aktywnej formy T3 (fT3) do jej nieaktywnej postaci (rT3). Hormony tarczycy wpływają na przebieg cyklu menstruacyjnego, a ich nieprawidłowy poziom przyczynia się do zaburzeń płodności.

Oksytocyna

Oksytocyna to hormon wydzielany z tylnego płata przysadki mózgowej, w grasicy, gonadach i korze nadnerczy w wyniku drażnienia receptorów brodawek sutkowych, pochwy i szyjki macicy. Zapewnia ruchy perystaltyczne macicy ułatwiające zapłodnienie i umożliwiające akcję porodową. Przeciwdziała negatywnym skutkom stresu, między innymi poprzez zmniejszenie stężenia kortyzolu.

Stres oksydacyjny a problem z zajściem w ciążę

Stres psychologiczny związany z niemożnością zajścia w ciążę prowadzi do uwolnienia znacznych ilości wolnych rodników. Na poziomie komórkowym skutkuje to powstaniem stresu oksydacyjnego. Stres oksydacyjny to zaburzenie równowagi między antyoksydacyjnym systemem obronnym organizmu, a nadmierną indukcją powstawania reaktywnych form tlenu. Reaktywne formy tlenu niszczą komórki rozrodcze i uszkadzają ich materiał genetyczny. Zmniejsza się przez to ilość prawidłowych gamet zdolnych do zapłodnienia.

Niepłodność psychosomatyczna

Niepłodność jest częstym problemem zdrowotnym. Pociąga za sobą poważne skutki demograficzne, ekonomiczne, zdrowotne i psychologiczne. Od dawna wiadomo, że istnieje zależność między stresem emocjonalnym a niektórymi typami niepłodności. Stres może być czynnikiem pierwotnym niepłodności idiopatycznej (o nieustalonej przyczynie), ale może występować też wtórnie, jako efekt problemów związanych z niepowodzeniami ciążowymi.
Zarówno chroniczny, jak i traumatyczny stres wpływają negatywnie na funkcje seksualne, płodność kobiet i mężczyzn oraz rozwój płodu.

Wpływ stresu na płodność mężczyzn

Stres i przemęczenie pogarszają samopoczucie psychiczne i są częstą przyczyną różnorodnych zaburzeń seksualnych u mężczyzn (np. impotencji, dysfunkcji erekcji, zaburzeń ejakulacji, obniżenia libido czy przedwczesnego wytrysku). Wahania poziomu gonadotropin i cytokin odpowiadają za zaburzenie czynności jąder w stresie ostrym. Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) i kortyzol powodują zmniejszenie produkcji testosteronu i LH (hormonu luteinizującego). Obniżenie poziomu tych hormonów zaburza spermatogenezę, a w konsekwencji pogarsza jakość i ruchliwość plemników oraz zmniejsza ich liczbę w nasieniu. Stres przewlekły skutkuje hipogonadyzmem hipogonadotropowym, zaburzeniami funkcji plemnikotwórczych, a nawet zatrzymaniem spermatogenezy. Postępujące obniżenie jakości nasienia jest częstą przyczyną niepowodzeń reprodukcyjnych.

Wpływ stresu na płodność kobiet

Podwyższony poziom glikokortykosteroidów, towarzyszący reakcji stresowej, zaburza reprodukcję i płodność kobiet na wielu poziomach. Wzrost stężenia kortyzolu powoduje zmniejszenie ilości LH i FSH, a w konsekwencji spadek poziomu progesteronu i estrogenów. Długotrwałe narażenie na stres upośledza również reakcję organizmu na działanie progesteronu. Wysoki poziom kortyzolu w płynie pęcherzykowym, zwiększając metabolizm lipidów komórek jajnika, wpływa na jakość oocytów. Stres matki przed i podczas fazy preimplantacyjnej zmienia środowisko embrionalne poprzez zmianę podstawowych funkcji jajowodów, wpływa negatywnie na wiązanie plemnika z osłonką przejrzystą, zapłodnienie, implantację i rozwój zarodka.

Mechanizm błędnego koła

Wpływ stresu na niepłodność opisuje się zwykle jako model błędnego koła. Stres środowiskowy, którego doświadczamy, powoduje zaburzenia płodności. Podejmujemy się więc działania w kierunku diagnostyki i leczenia niepłodności, które wywołują stres sytuacyjny. Często generuje to pogorszenie relacji partnerskich i brak koncepcji, a w rezultacie narastanie stresu i niepłodność.

Neurony RFRP

Niedawno odkryto, że komórki nerwowe zlokalizowane u podstawy mózgu, zwane neuronami NRFP, hamują układ rozrodczy w sytuacjach stresowych. Wyciszenie aktywności tych neuronów pozwala na zachowanie płodności (szczególnie u kobiet), mimo wysokiego poziomu kortyzolu. W lekach blokujących działanie tych neuronów upatruje się przyszłość leczenia niepłodności wywołanej stresem.

Stres w przebiegu ciąży

Stres w ciąży znacząco wpływa na zdrowie potomstwa. Silny stres i niepokój u kobiety w ciąży zwiększa ryzyko poronienia, niskiej masy urodzeniowej i innych wad wrodzonych u dziecka. Zaburzenia nastroju u kobiet ciężarnych wpływają również na rozwój układu nerwowego i hormonalnego płodu. Intensywny stres w okresie ciąży zmniejsza zdolność uczenia się, rozwój ruchowy i zachowanie dziecka w przyszłości. Wysoki poziom kortyzolu u ciężarnych często skutkuje zaburzeniami układu odpornościowego, przyczynia się do rozwoju astmy i alergii u potomstwa.

Jak radzić sobie ze stresem?

• Zaakceptuj swoje uczucia – masz prawo do złości, smutku czy rozczarowania. Są one naturalne i przeżywa je wiele osób w podobnej sytuacji.
• Uzewnętrzniaj swoje emocje – zagłuszanie czy wypieranie negatywnych uczuć potęguje stres, a ten zmniejsza szanse na zajście w ciążę.
• Nie zrażaj się niepowodzeniami – nie traktuj ich w kategoriach winy. Skup całą swoją energię na dalszych staraniach. Praktykuj wdzięczność – doceniaj to, co już masz.
• Pozwól sobie na małe przyjemności – rozwijaj swoje pasje. Znajdź odpowiednie dla siebie techniki relaksacji i rób to co kochasz (np. umiarkowane ćwiczenia fizyczne, joga, taniec, śpiew, twórczość plastyczna, czytanie książek, podróże).
• Zadbaj o wsparcie – reaguj na potrzeby emocjonalne partnera lub partnerki. Mów otwarcie o swoich odczuciach i otwórz się na przeżycia drugiej połówki. Poszukaj grupy wsparcia dla osób w podobnej sytuacji. Skorzystaj z porady psychologa – pomoc specjalisty może okazać się nieoceniona.

W jaki sposób pomóc bliskim zmagającym się z niepłodnością?

• Postaw na edukację – skorzystaj z wiarygodnych źródeł i dowiedz się jak najwięcej na temat niepłodności.
• Otwórz się na niesienie pomocy, zapytaj jak możesz pomóc.
• Bądź wrażliwy na przeżycia, pozwól się wygadać, nie pouczaj.
• Zapewnij wsparcie (np. logistyczne).
• Daj wolność wyboru – nie pomijaj ani nie zmuszaj np. do spotkań, bądź uważny na potrzeby drugiej osoby.

Poziom stresu odczuwanego przez osoby borykające się z niepowodzeniami ciążowymi porównywany jest do tego, z jakim zmagają się osoby z chorobą nowotworową. Z tego względu bardzo ważne jest wsparcie najbliższych i całego otoczenia osób niepłodnych.

Materiał nie stanowi i nie zastąpi porady lekarskiej.