Kortyzol – wszystko o hormonie stresu

Kortyzol to związek chemiczny, znany przede wszystkim jako hormon stresu. W razie potrzeby, niczym zawór, otwiera dopływ glukozy do tkanek, aby ułatwić nam walkę ze stresem. Co jeszcze potrafi? Poznajmy go lepiej!

Spis treści:

1. Co to jest kortyzol?
2. Za co odpowiada kortyzol?
3. Kortyzol – badanie
4. Kortyzol – norma
5. Podwyższony kortyzol – jakie mogą być przyczyny?
6. Kortyzol a zespół Cushinga
7. Niski kortyzol – co jest przyczyną?
8. Jak obniżyć kortyzol?
9. Adaptogeny i witaminy w walce ze stresem

Co to jest kortyzol?

Kortyzol jest hormonem o budowie sterydowej, wydzielanym przez korę nadnerczy – niewielkie parzyste gruczoły umiejscowione w naszym organizmie tuż nad nerkami. Nadnercza odpowiadają głównie za wytwarzanie hormonów umożliwiających normalne funkcjonowanie skomplikowanej maszynerii jaką jest ciało człowieka. Gruczoły te oprócz kortyzolu, który jest głównym glikokortykosteroidem, uwalniają do krwi także inne substancje z tej grupy regulujące naszą gospodarkę węglowodanową (kortyzon, kortykosteron), mineralną (mineralokortykosteroidy), hormony płciowe, noradrenalinę, adrenalinę i dopaminę.

Za co odpowiada kortyzol?

Kortyzol wpływa na zwiększenie stężenia glukozy we krwi, co ma istotne znaczenie podczas stresu, wysiłku fizycznego. Zwiększenie puli łatwo przyswajalnego cukru przekłada się na umożliwienie mobilizacji do działania w powyższych sytuacjach. Dlatego też kortyzol bywa nazywany hormonem stresu. Wzrost stężenia glukozy to nie jedyny efekt działania kortyzolu. Powoduje też wzmocnienie działania innych nadnerczowych hormonów – noradrenaliny i adrenaliny. Dzięki temu organizm lepiej radzi sobie z czynnikiem wyzwalającym stres. Zwiększa częstotliwość skurczu serca oraz podnosi ciśnienie tętnicze krwi.

Hormon stresu – jak działa na organizm?

Pod wpływem hormonu stresu zachodzi szereg przemian biochemicznych – rozpad białek na aminokwasy, tłuszczów na triglicerydy, przemiany w glukozę substancji nie będących cukrami (glukoneogeneza). Jego udział w gospodarce wodno-elektrolitowej w naszym organizmie przejawia się w zatrzymaniu sodu i zwiększonej utracie potasu. Kortyzol wzmaga wydzielanie soku żołądkowego, ogranicza wchłanianie wapnia i fosforu.

Kortyzol wspiera układ odpornościowy

Warto wiedzieć, że kortyzol ma również działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne, co czyni jego poziom niezwykle istotnym dla działania układu odpornościowego. Syntetyczne pochodne kortyzolu z powodzeniem stosuje się w leczeniu np. astmy. W pierwszym trymestrze ciąży poziom kortyzolu wzrasta nawet 3-krotnie w stosunku do stanu fizjologicznego, co ma związek z intensywnym rozwojem płodu.

Kontrola wydzielania hormonu jest wielopoziomowa i biorą w niej udział takie struktury układu nerwowego jak przysadka i podwzgórze. Kortyzol wytwarzany jest w rytmie okołodobowym.

W warunkach fizjologicznych stężenie kortyzolu najwyższe jest rano a najniższe w nocy.

Kortyzol – badanie

W badaniu kortyzolu wykorzystuje się krew pobraną z żyły łokciowej lub dobową zbiórkę moczu. Nie ma żadnych przeciwwskazań do wykonania tego pomiaru. Przed badaniem na stężenie kortyzolu należy być na czczo co najmniej przez 8 godzin. Ponieważ dobowy rytm wydzielania hormonów przewiduje maksymalne stężenie kortyzolu rano, w przypadku badania kortyzolu we krwi, zaleca się przyjście do laboratorium właśnie o tej porze dnia.

Unikaj stresu przed badaniem kortyzolu

W celu uzyskania wiarygodnego wyniku powinno się zminimalizować ewentualne sytuacje stresowe, które wpływają na wydzielanie oznaczanej substancji i mogą wpłynąć na zafałszowanie rezultatu. Przed badaniem należy także zrezygnować z intensywnej aktywności fizycznej.

Badanie próbki moczu umożliwia oznaczenie poziomu wolnego kortyzolu. W przypadku tego badania na tydzień przed zbiórką moczu pacjent powinien zrezygnować z przyjmowania leków sterydowych.

Badanie zmian poziomu kortyzolu w ciągu doby

Jeśli zlecono badanie zmian poziomu kortyzolu w ciągu doby, pomiary wykonuje się kilka razy w ciągu dnia (rano, wieczorem i przed podaniem leków).

Kortyzol – norma

Kortyzol charakteryzuje się dobowym cyklem produkcji– najwyższe jego stężenie obserwuje się w godzinach porannych, a najniższe w godzinach wieczornych i nocnych. To powinniśmy też wziąć pod uwagę w odczytywaniu wyników badań.

Norma dla porannych pomiarów to 5–25 mikrogramów/dl, a dla późniejszych to wartość o połowę mniejsza. Zarówno obniżone, jak i podwyższone stężenie kortyzolu w odniesieniu do normy jest nieprawidłowe. Interpretacja wyniku należy natomiast zawsze do lekarza.

Warto zaznaczyć, że na poziom kortyzolu oznaczanego w surowicy wpływ mają wiążące go białka krwi. Nawet 95% kortyzolu może być związane przez białka, a zmierzona w badaniu zostaje tylko pozostała frakcja wolna, której ilość może zmieniać się pod wpływem wahań stężeń peptydów, np. podczas ciąży lub antykoncepcji hormonalnej.

Dodatkowo jednorazowe oznaczenie kortyzolu w surowicy nie zawsze ma diagnostyczną wartość. Może bowiem się zdarzyć, że u osób z nadczynnością nadnerczy poranny pomiar kortyzolu mieści się w normie. Z kolei ograniczeniem badania wolnego kortyzolu w zbiórce moczu jest to, że wykorzystuje się je jedynie w diagnostyce podwyższonego poziomu kortyzolu. Dlatego też w przypadku badania kortyzolu – oprócz odczytania i interpretacji wyniku – warto przedyskutować z lekarzem, czy nie pogłębić diagnostyki w danym przypadku klinicznym.

Podwyższony kortyzol – jakie mogą być przyczyny?

Stężenie kortyzolu przekraczające normę może być wynikiem guza nadnerczy wydzielającego tę substancję lub długotrwałej i intensywnej terapii glikokortykosteroidami.

Często winowajcą podwyższenia stężenia kortyzolu jest wysoki poziom hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) zawiadującego wydzielaniem kortyzolu. ACTH szybuje w górę w takich schorzeniach jak: nowotwór płuc, gruczolak przysadki, rak tarczycy. Inne, niezależne przyczyny wzrostu kortyzolu to: krótkotrwały lub przewlekły stres, wysiłek fizyczny, depresja, anoreksja.

Wysoki poziom kortyzolu – wpływ na organizm

Przewlekle utrzymujący się wysoki poziom kortyzolu ma negatywny wpływ na organizm. Poprzez wzrost apetytu prowadzić może do otyłości i w długotrwałej perspektywie do zespołu metabolicznego (zaburzenia gospodarki węglowodanowej i lipidowej). Jeżeli towarzyszy temu stres, to w efekcie nietrudno jest o problemy ze snem i koncentracją.

Bezsenność obniża poziom serotoniny i może prowadzić do depresji, a także innych zaburzeń psychicznych. Dodatkowo immunosupresyjne działanie kortyzolu zwiększa podatność na infekcje i obniża odporność.

Kortyzol a zespół Cushinga

Zespół objawów związanych z hiperkortyzolemią nazywany jest zespołem Cushinga. Charakterystyczne objawy tego schorzenia to:

• łatwe siniaczenie,
• szerokie rozstępy skóry,
• zaczerwienienie twarzy i zaokrąglenie jej owalu,
• osłabienie mięśni kończyn.

Może również wystąpić: nadmierne owłosienie, trądzik i trudno gojące się rany. Tkanka tłuszczowa gromadzi się nadmiernie w okolicy tułowia, karku, a skóra staje się cienka („pergaminowa”). U większości pacjentów z zespołem Cushinga stwierdzane jest nadciśnienie tętnicze oraz predyspozycja do zaburzeń krzepnięcia i zakrzepicy. Nastąpić może zwiększona resorpcja wapnia z kości, połączona ze zmniejszonym jego wchłanianiem, co prowadzi do osteoporozy.

Niski kortyzol – co jest przyczyną?

Przyczyną zmniejszenia stężenia kortyzolu we krwi może być pierwotna niedoczynność kory nadnerczy (choroba Addisona.) Schorzenie to w około 70% wywołane jest reakcją autoimmunologiczną, a w pozostałych przypadkach gruźlicą lub innymi zakażeniami: bakteryjnymi, wirusowymi lub grzybiczymi.

Inne przyczyny niskiego poziomu kortyzolu we krwi to krwotok do nadnerczy, zajęcie gruczołu przez przerzuty nowotworowe. Rzadko niedoczynność nadnerczy spowodowana jest wadą genetyczna. Zbyt niski poziom może również wskazywać na wrodzony przerost nadnerczy, czyli wrodzony niedobór enzymów odpowiedzialnych za syntezę hormonów nadnerczowych.

Wtórna niedoczynność nadnerczy wynika z niedoboru hormonu ACTH, który reguluje wytwarzanie m.in. kortyzolu. Jego niedobór może być skutkiem uszkodzenia przysadki przez guz i skutkuje brakiem wytwarzania kortyzolu. Nagłe przerwanie terapii kortykosteroidami, np. prednizonem stosowanym w reumatoidalnym zapaleniu stawów, również może wtórnie powodować obniżenie poziomu kortyzolu w ustroju. Wynika to z faktu, że leczenie takie „rozleniwia” korę nadnerczy, a przywrócenie fizjologicznego stanu może potrwać wiele tygodni.

Pacjenci często wykazują podenerwowanie, cierpią na bezsenność, depresję. Pomimo że zmęczenie jest charakterystycznym objawem hiporkortyzolemii – czasem może się ona objawiać paradoksalnie pobudzeniem. Dzieję się tak dlatego, że organizm kompensuje niski poziom tego hormonu wydzielaniem innego – adrenaliny.

Charakterystyczne dla choroby Addisona są objawy skórne: przebarwienia w okolicach eksponowanych na promieniowanie słoneczne. Hipokortyzolemia powoduje również zaburzenia elektrolitowe: podwyższone stężenie potasu, obniżone stężenie sodu, a także hipoglikemię.

Warto pamiętać, że obniżony poziom kortyzolu wiązany jest również z innymi schorzeniami. Przykładowo osoby cierpiące na zespół stresu pourazowego wykazują towarzyszącą hipokortyzolemię. Fibromialgia, w której dochodzi do niekontrolowanej reakcji autoimmunologicznej skierowanej w tkankę mięśniową, może być związana właśnie ze zbyt niskim poziomem kortyzolu, który działa przecież immunosupresyjnie.

Jak obniżyć kortyzol?

Chwilowy wzrost poziomu kortyzolu nie jest niczym złym – wręcz przeciwnie – pomaga nam zmobilizować siły, aby przeciwdziałać czynnikom stresującym. Gorzej gdy poziom kortyzolu we krwi jest podwyższony przez dłuższy czas, wtedy ważne jest, aby trzymać go w ryzach. To co może nam pomóc, to: zmniejszenie poziomu stresu, zadbanie o higienę pracy (np. regularne przerwy, kilka ćwiczeń, jeżeli pracujemy w pozycji siedzącej), odpowiednio dopasowany wysiłek fizyczny aerobowy. Możemy również ratować się suplementacją.

Witamina C na obniżenie kortyzolu

Wiele badań wykazało pozytywny wpływ witaminy C stosowanej w dawkach ponad 1000 mg dziennie. Fosfatydyloseryna – pochodna aminokwasów wspierająca pracę układu nerwowego obniża produkcję hormonu stresu nawet o 30%.

Na ratunek przychodzi również tryptofan będący prekursorem serotoniny, neuroprzekaźnika kluczowego dla poprawy nastroju i regulującego wydzielanie innych hormonów, w tym kortyzolu.

Adaptogeny i witaminy w walce ze stresem

Ostatnio coraz częściej dostrzega się potencjał roślinnych adaptogenów – substancji zwiększających odporność na stres, ułatwiających dostosowanie się organizmu do zmieniających się warunków. Źródłem takich związków są chociażby preparaty na bazie witanii ospałej (Ashwagandha), różeńca górskiego (Rhodiola).

Witamina B i kwasy omega-3 na stres

Witaminy z grupy B są nieocenione ze względu na zbawienny wpływ na układ nerwowy. Niebagatelny wpływ ma również dieta bogata w kwasy omega-3.

Warto jednak pamiętać, że odwrotny wpływ mają kwasy omega-6 pobudzające syntezę mediatorów stanu zapalnego.

Pozostałe wskazówki dietetyczne dla osób chcących obniżyć poziom kortyzolu to ograniczenie cukru, kofeiny, picie dużej ilości wody, włączenie do diety substancji o działaniu przeciwzapalnym (poza kwasami omega-3 to np. kurkuma, cynamon).

Materiał nie stanowi i nie zastąpi porady lekarskiej.