Fotonadwrażliwość – skutki uboczne przyjmowania leków

Według danych statystycznych reakcje fotonadwrażliwości stanowią 8% wszystkich polekowych działań niepożądanych i występują nawet u co 10. chorego. W literaturze opisano około 400 substancji leczniczych, które mogą wywoływać nadwrażliwość na światło słoneczne, ale szacuje się, że liczba ta jest znacznie większa.

Słońce cieszy, wprawia w pozytywny nastrój, dodaje energii i uśmiechu. Utożsamiane jest z udanym wypoczynkiem i dobrym samopoczuciem. Chyba nie ma nic przyjemniejszego niż ciepłe promienie na twarzy podczas spaceru czy też rowerowej wycieczki. W wielu miastach coraz modniejsze są plaże miejskie, tak więc do pełni szczęścia nawet morze nie jest już potrzebne. Wystarcza leżak na piasku nad rzeką, która staje się jego odpowiednikiem. Dużo osób jest świadomych zagrożenia, jakie niesie słońce. Niestety, tylko nieliczni wiedzą, że promienie słoneczne podczas farmakoterapii mogą być bardziej niebezpieczne niż zwykle.

Objawy fotodermatozy

Pod wpływem jednoczesnego działania substancji czynnej zawartej w leku i promieniowania świetlnego może pojawić się fotonadwrażliwość, która wywołuje zamiany skórne określane jako fotodermatozy. Dotyczy to tak leków do użytku zewnętrznego, jak i środków doustnych. W przypadku aplikacji zewnętrznej zmiany nie zawsze muszą wystąpić w miejscu zastosowania medykamentu. Objawy fotonadwrażliwości obserwowane podczas farmakoterapii pojawiają się w odpowiedzi na promieniowanie słoneczne, szczególnie ultrafioletowe (ang. ultraviolet, UV) typu A. Promieniowanie UVA ma zdolność przenikania nawet przez szkło, dlatego może atakować człowieka praktycznie wszędzie, przedostając się przez szyby w domu, w pracy czy w samochodzie.

Reakcje fotoalergiczne i fototoksyczne

Reakcje fotonadwrażliwości obejmują przede wszystkim reakcje fotoalergiczne i fototoksyczne. Odczyny fotoalergiczne związane są z nieprawidłową reakcją układu immunologicznego, stąd występują tylko u osób predysponowanych. Przybierają postać wyprysku kontaktowego ze świądem. Obserwuje się wówczas zaczerwienienie skóry, wysypkę i pęcherzyki wypełnione płynem. Zmiany tego rodzaju pojawiają się z lekkim opóźnieniem, zazwyczaj po 24–48 godzinach od kontaktu ze słońcem. Z kolei odczyny fototoksyczne powstają w wyniku uszkodzenia struktur komórkowych powodowanego przez wolne rodniki uwalniane za sprawą leku i dotyczą większości osób narażonych na ich działanie. Z wyglądu przypominają oparzenia słoneczne. Pojawiają się w czasie od kilku minut do kilku godzin od ekspozycji na słońce i mijają po usunięciu czynnika sprawczego, pozostawiając przebarwienia. Częste reakcje fotoalergiczne mogą skutkować utrwaleniem się fotonadwrażliwości.

Leki, na które należy uważać

Choć istnieją całe listy leków, które wywołują reakcje fotoalergiczne i fototoksyczne, niemal każda substancja może zwiększać wrażliwość na promieniowanie świetlne, powodując wystąpienie zmian skórnych. Z tego też względu szczególną ostrożność powinny zachować osoby stosujące farmakoterapię złożoną. Najczęściej mają z nią do czynienia pacjenci w podeszłym wieku, którzy cierpiąc na kilka schorzeń naraz, regularnie przyjmują kilka różnych substancji leczniczych.

Wiele leków posiada kategorię dostępności OTC (z ang. over-the-counter), co oznacza, że można je kupić bez recepty. Sytuacja ta zwiększa prawdopodobieństwo występowania działań niepożądanych w populacji. Kolejne zagrożenie stanowią leki i suplementy, w których składzie znajdują się zioła, zwłaszcza takie jak dziurawiec, arcydzięgiel, ruta czy aminek. Powszechnie się uważa, że rośliny są nieszkodliwe, prawda wygląda jednak nieco inaczej. Obecne w nich substancje czynne mogą powodować wiele interakcji, dlatego każdy ruch polegający na włączeniu do terapii preparatu ziołowego powinno się skonsultować z lekarzem lub farmaceutą.

Do najczęściej używanych leków o potencjale fotouwrażliwiającym zaliczają się leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), neurologiczne, psychiatryczne, stosowane w chorobach układu sercowo-naczyniowego, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, zmniejszające objawy alergii (przeciwhistaminowe), przeciwcukrzycowe oraz obniżające stężenie lipidów we krwi. Istotne jest to, o czym już wspomniano, a mianowicie, że fotonadwrażliwość indukują zarówno leki o działaniu ogólnym, jak i leki działające miejscowo.

Najlepszy przykład stanowią tu szeroko wykorzystywane w okulistyce fluorochinolony, które w kontakcie ze słońcem mogą prowadzić do uszkodzeń wzroku. Zdarzają się również reakcje krzyżowe, gdzie jeden lek nasila właściwości fotouwrażliwiające drugiego. Stopień powstającej nadwrażliwości na światło słoneczne zależy od stężenia substancji leczniczej i dawki promieniowania UV.

Farmakoterapia – co dalej

Przez wzgląd na stan zdrowia chorego wielu leków nie można tak po prostu odstawić. Korzyści wynikające ze stosowania farmakoterapii zazwyczaj przewyższają ryzyko reakcji niepożądanych. Nawet jeśli reakcja fotonadwrażliwości wystąpi, nie stanowi to powodu do przerwania terapii. Ważna jest edukacja pacjenta o istocie unikania nasłonecznienia oraz stosowania fotoprotekcji w postaci produktów kosmetycznych, okularów z filtrami UV czy odzieży zakrywającej ciało.

Warto zaznaczyć, że twarzowe ciemne okulary sprzedawane na bazarach mają niewiele wspólnego z ochroną oczu przed promieniowaniem. Miejscem rekomendowanym do zakupu okularów przeciwsłonecznych jest sprawdzony salon optyczny. Protekcję zaleca się szczególnie tym, którzy spędzają dużo czasu poza domem, na przykład ludziom aktywnym podczas weekendów, emerytom cieszącym się wolnym czasem w ogródku oraz osobom wybierającym rower czy rolki jako środek komunikacji lub rekreacji.

Grupy leków i substancje czynne wywołujące fotonadwrażliwość

• NLPZ miejscowe i ogólne: ketoprofen, diklofenak, naproksen, nimesulid, ibuprofen, piroksykam, indometacyna, celekoksyb;
• neurologiczne i psychiatryczne: lorazepam, midazolam, diazepam, prometazyna, haloperidol, doksepina, amitryptylina, karbamazepina;
• sercowo-naczyniowe: furosemid, bisoprolol, kaptopryl, enalapryl, atenolol, amiodaron, diltiazem, hydrochlorotiazyd;
• przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze miejscowe i ogólne: azytromycyna, doksycyklina, tetracyklina, ciprofloksacyna, kotrimoksazol, nitrofurantoina, itrakonazol, ketokonazol, terbinafina, ofloksacyna, lewofloksacyna;
• przeciwhistaminowe: cetyryzyna, loratadyna;
• przeciwcukrzycowe: glipizyd, metformina;
• obniżające poziom lipidów: statyny (atorwastatyna, simwastatyna), fibraty (fenofibrat, bezafibrat).

Materiał nie stanowi i nie zastąpi porady lekarskiej.