Jakie badania wykonać, aby rozpoznać boreliozę?

Borelioza to wielonarządowa choroba zakaźna dająca wiele symptomów, czasem niespecyficznych, naśladujących inne schorzenia. Ostatnio obserwuje się coraz większą na nią zapadalność, co jest wynikiem zmian klimatycznych, zwłaszcza globalnego ocieplenia oraz rozwoju turystyki i spopularyzowania wypoczynku na łonie natury.

Borelioza (ang. Lyme borreliosis, LB) to choroba najczęściej występująca spośród chorób odkleszczowych (ang. tick-borne diseases, TBD), do których zalicza się również kleszczowe zapalenie mózgu, babeszjozę i riketsjozy. Według szacunków w niektórych rejonach Polski południowo-wschodniej około 30% kleszczy jest nosicielami wymienionych schorzeń. Sama borelioza daje objawy skórne, stawowe, neurologiczne i kardiologiczne. Czynnik chorobotwórczy stanowią tu krętki Borrelia burgdorferi sensu lato. Bakterie te przenoszone są przez kleszcze z rodzaju Ixodes. W organizmie owada namnażają się w jelicie cienkim, skąd przenikają do krwi, a później do gruczołów ślinowych. Do zakażenia człowieka dochodzi przez ukąszenie, ale również przez wtarcie w zranioną skórę rozgniecionego pasożyta lub jego wydzielin. Infekcja następuje w ciągu 24–48 godzin od zdarzenia.

Objawy boreliozy

Niezwykle ważne jest szybkie rozpoznanie boreliozy i wdrożenie właściwego leczenia. W pewnych przypadkach bywa to trudne ze względu na niespecyficzne objawy, takie jak zmęczenie, napadowe bóle karku, nieprawidłowa termoregulacja, nadwrażliwość na alkohol czy zaburzenia wzroku, słuchu i funkcji poznawczych.

Bardzo charakterystycznym i wczesnym symptomem choroby jest rumień wędrujący (ang. erythema migrans, EM). Nie występuje on jednak zawsze, a tylko u 30–60% zakażonych osób. Pojawia się na skórze po 3–30 dniach najczęściej w miejscu ukąszenia kleszcza. Przyjmuje postać różowej plamki lub grudki, często z centralnym przejaśnieniem, i osiąga różne rozmiary.

U dzieci obserwuje się go przeważnie na głowie i szyi, u dorosłych z kolei na kończynach dolnych, w okolicach pachwin. Z rumieniem idą w parze inne objawy infekcji, a mianowicie: podwyższona temperatura, bóle głowy, stawów i mięśni, ogólnie złe samopoczucie. W przypadku nierozpoznania choroby i braku antybiotykoterapii ustępuje on samoistnie po 4–12 tygodniach.

Zdarza się, że wraz z krwią czy chłonką krętki są transportowane do dalszych obszarów skóry, co powoduje wystąpienie zmian rozsianych. W takiej sytuacji mówi się o rumieniu wędrującym mnogim (ang. erythema migrans multiplex, EMM). Zmiany rozsiane wyglądają podobnie do postaci ograniczonej, ale nie mają centralnego przejaśnienia i są mniejsze.

Co to jest neuroborelioza

Borelioza może się uwidaczniać ze strony układu nerwowego, zarówno centralnego, jak i obwodowego, a wtedy mowa o neuroboreliozie (ang. neuroborreliosis, NB), którą dzieli się na wczesną (do 6 miesięcy od zakażenia) i późną (po 6 miesiącach od zakażenia). Do charakterystycznych objawów wczesnej postaci NB należy porażenie nerwów czaszkowych, najczęściej nerwu VII, limfocytarne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i (lub) mózgu oraz zapalenie korzeni nerwowych i nerwów.

Późna neuroborelioza obejmuje z kolei symetryczną obwodową polineuropatię, symptomy udarowe oraz przewlekłe zapalenie mózgu, rdzenia i opon mózgowych. Czasami obserwuje się tu również zaburzenia poznawcze, problemy z pamięcią i brak koncentracji. Zapalenie opon mózgowych, które objawia się sztywnością karku, bólami głowy i łagodną encefalopatią (uszkodzeniem mózgowia), dotyczy przede wszystkim dzieci.

Postać kardiologiczna boreliozy

Postać sercowo-naczyniowa boreliozy występuje u około 5% chorych. Pojawia się dość wcześnie, bo w 3–9 tygodniu od zakażenia. Manifestuje się zapaleniem mięśnia sercowego i (lub) wsierdzia i osierdzia, zaburzeniami przewodnictwa, między innymi w postaci bloku przedsionkowo-komorowego, migotaniem przedsionków oraz częstoskurczem. Na szczęście boreliozowe zapalenie serca (ang. Lyme carditis, LC) stwierdza się stosunkowo rzadko, gdyż coraz więcej przypadków zajęcia przez krętki układu sercowo-naczyniowego udaje się trafnie rozpoznać. Najczęściej diagnozuje się je u młodych mężczyzn, u których występują omdlenia.

Objawy boreliozowego zapalenia stawów

Boreliozowe zapalenie stawów (ang. Lyme arthritis, LA), obserwowane zarówno we wczesnej jak i późnej fazie choroby, ma charakter nawracający (ostre napady przeplatają się z okresami remisji). Może dotyczyć jednego lub kilku stawów. Najczęściej obejmuje stawy kolanowe, biodrowe, skokowe, łokciowe i nadgarstkowe, rzadko drobne stawy rąk, stóp czy skroniowo-żuchwowe. Manifestuje się bólem i dość dużym, niesymetrycznym obrzękiem utrzymującym się do kilku tygodni. Objawy ustępują zwykle w czasie 1–2 miesięcy po zastosowaniu antybiotykoterapii. Brak efektów leczenia sugeruje oporne zapalenie stawów.

Późne objawy boreliozy

Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry (ang. acrodermatitis chronica atrophicans, ACA) zaliczane jest do późnych objawów boreliozy, pojawia się po kilku latach od zakażenia. Może dotyczyć tak dystalnych części ciała (stóp, dłoni, uszu, nosa), jak i twarzy czy tułowia. Pierwszym stadium choroby jest zazwyczaj faza zapalno-obrzękowa, w której obserwuje się między innymi zasinienie jednego palca ręki lub stopy, tak zwany objaw błękitnego palca. Zmianom skórnym często towarzyszy świąd, ból i pieczenie.

Jakie badania na boreliozę

Rozpoznanie boreliozy jest stosunkowo trudne. Dokonuje się go poprzez obserwację objawów klinicznych poprzedzonych ukąszeniem kleszcza. Niestety, najbardziej charakterystyczny dla boreliozy rumień wędrujący nie musi się pojawić, a fakt ukąszenia przez owada łatwo przeoczyć. W takich właśnie sytuacjach pomocna jest diagnostyka laboratoryjna.

Choć złożoność budowy bakterii i ich zmienność antygenowa uniemożliwiają stworzenie testu doskonałego, dostępne metody są na ogół wystarczające, aby potwierdzić rozpoznaną boreliozę. Za pomocą badań serologicznych, które polegają na wykrywaniu obecności specyficznych przeciwciał, ciężko określić, czy zakażenie jest świeże, czy już przebyte. Jako pierwsze, po upływie 3–4, a czasami tylko 2 tygodni od zakażenia, powstają przeciwciała IgM, które mogą się utrzymywać przez kilka lat po zakończonym leczeniu.

Nieco później, w 4.–6. tygodniu od zakażenia, pojawiają się przeciwciała IgG. Dlatego też u chorych z objawami trwającymi dłużej niż miesiąc od momentu ukąszenia powinny występować obie klasy przeciwciał. Obecność izolowanych przeciwciał w klasie IgM uważa się w ich przypadku za wynik fałszywie dodatni. Materiałem do analizy serologicznej może być surowica krwi, płyn stawowy i płyn mózgowo-rdzeniowy. Za najskuteczniejszą metodę diagnostyczną boreliozy uznawana jest bezpośrednia hodowla krętka. Metody tej nie stosuje się jednak rutynowo, ze względu na wysoki poziom trudności i czasochłonność.

Leczenie boreliozy

Terapia boreliozy polega na stosowaniu przez określony czas odpowiednich antybiotyków, dobieranych przez lekarza w zależności od stadium i postaci klinicznej. Zdarzają się przypadki bardzo skomplikowane, dlatego na co dzień ważna jest prewencja (używanie repelentów, zakrywanie ciała i dokładne sprawdzanie skóry na obecność kleszcza), a w razie wystąpienia niepokojących objawów konsultacja ze specjalistą, który włączy stosowne czynności diagnostyczne i lecznicze.

Panika nigdy nie jest wskazana i dlatego warto pamiętać, że nie każdy kleszcz nosi w sobie bakterie boreliozy i nie każdy zainfekowany owad musi zakazić człowieka. Niekiedy, pomimo potwierdzonej badaniami skuteczności farmakoterapii, pacjenci narzekają na utrzymujące się miesiącami niespecyficzne objawy, takie jak bóle głowy, mięśni i stawów, przewlekłe zmęczenie oraz zaburzenia funkcji poznawczych. Nie wiadomo, co stanowi przyczynę tych dolegliwości. Prawdopodobnie są one wynikiem trwałego uszkodzenia tkanek przez krętki.

Materiał nie stanowi i nie zastąpi porady lekarskiej.