Dmitrij Iwanowicz Mendelejew – układ okresowy pierwiastków

Rok 2019 został ogłoszony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Międzynarodowym Rokiem Układu Okresowego Pierwiastków Chemicznych, ponieważ w tym roku mija 150 lat od kiedy rosyjski naukowiec Dmitrij Mendelejew ułożył znane wtedy pierwiastki w tablicę.

Jak czytamy na stronie Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie: „Układ Okresowy Pierwiastków Chemicznych to jedno z największych osiągnięć naukowych łączące w sobie nie tylko istotę nauk chemicznych, lecz również fizyki i biologii. To niezwykłe narzędzie, które pozwala naukowcom przewidywanie właściwości materii na Ziemi i w pozostałej części wszechświata”. Obchodzona w tym roku rocznica jest nie tylko uhonorowaniem wielkiego dokonania i jego wpływu na nasze życie, ale ma być również inspiracją do rozważań na temat roli współczesnej nauki w zrównoważonym rozwoju.

Wielki rosyjski uczony – nietuzinkowy człowiek

Jest to również okazja, aby przypomnieć sobie, kim był urodzony w 1834 roku w Rosji Dmitrij Iwanowicz Mendelejew. Większość z nas kojarzy tego wielkiego uczonego jako twórcę układu pierwiastków, nazywanego od jego nazwiska Tablicą Mendelejewa, ale nie było to jego jedyne dokonanie. Rosja zawdzięcza mu odkrycie pokładów węgla i rudy żelaza oraz uruchomienie pierwszej rafinerii w tym kraju. Zajmował się spektroskopią, badał zjawisko podciągania kapilarnego, cieszył się wielkim uznaniem studentów, dla których wykładał. Mendelejew był nie tylko błyskotliwym naukowcem, ale również nietuzinkowym człowiekiem, a wokół jego życia i pracy narosło wiele legend.

Mimo nominacji nigdy nie otrzymał Nagrody Nobla

Jedna z legend głosi, że uczony tak intensywnie pracował nad uporządkowaniem pierwiastków według ich właściwości, że we śnie zobaczył tablicę szeregującą je według mas atomowych. Prawdopodobnie ta historia ma źródło w tym, że rosyjski chemik był wielkim… śpiochem. Pracował do późnych godzin nocnych, ale mówiono, że nie podnosi się z łóżka wcześniej niż w południe. Jakakolwiek nie byłaby geneza tej plotki, sam Mendelejew zdecydowanie ją dementował, gdyż w rzeczywistości jego odkrycie było efektem wytężonej i wieloletniej pracy naukowej.

Nasuwa się jednak pytanie, co jest tak niezwykłego w uszeregowaniu pierwiastków przez Rosjanina? Otóż zauważył on, że właściwości pierwiastków w jego tablicy powtarzają się okresowo. Na tej podstawie uznał, że nie wszystkie pierwiastki zostały zidentyfikowane i pozostawił puste miejsca na tablicy tam, gdzie spodziewał się odkrycia i wpisania nowych, przewidując jednocześnie ich własności. Okazało się, że jego przypuszczenia są słuszne i jeszcze za swojego życia mógł umieścić w tych miejscach nowo odkryte przez innych naukowców german, gal i skand.

Dalsze badania, również prowadzone współcześnie, potwierdziły istnienie kolejnych pierwiastków o dokładnie przewidzianych przez Mendelejewa właściwościach. Niestety, w wyniku nacisków Petera Klasona i Svante Arrheniusa, mimo nominacji, ostatecznie nie otrzymał on Nagrody Nobla. Pierwszy zgłosił swojego kandydata Henriego Moissana, a drugi miał prawdopodobnie za złe Rosjaninowi, że skrytykował jego dokonania naukowe. Należy też pamiętać, że znany nam obecnie układ okresowy został stworzony przez innego naukowca, Nielsa Bohra, który dokonał podziału na okresy i grupy, wzorując się na tablicy Mendelejewa.

Inna anegdota głosi, że rosyjski uczony był ojcem doskonale nam znanej wódki, a konkretnie, że to on ustalił, iż trunek ten powinien zawierać 40% alkoholu. Taką decyzję podjęły jednak ówczesne władze Rosji i nie ze względów „smakowych”, ale podatkowych. Niemniej Mendelejew miał dużo wspólnego z alkoholem, ale w pozytywnym znaczeniu. Jego praca doktorska traktowała „O połączeniach alkoholu z wodą”. Wykazał w niej istnienie zjawiska kontrakcji, w wyniku którego mieszanina spirytusu z wodą ma mniejszą objętość niż suma objętości obu cieczy przed zmieszaniem. Jest to odkrycie istotne również w dziedzinie farmacji i ma zastosowanie przy wytwarzaniu leków recepturowych z wykorzystaniem rozcieńczanego spirytusu.

Kontrowersje wokół prywatnego życia naukowca

Prywatnie Mendelejew był znany ze swojej burzy włosów i gęstej brody, które podobno strzygł raz w roku przed latem. Jego związki z kobietami również budziły kontrowersje, gdyż przez krótki okres Mendelejew był… bigamistą. Jego pierwsze małżeństwo z Fieozwą Nikiticzną Leszczewą okazało się nieudane i choć para doczekała się dwojga dzieci, Dmitrij w wieku około czterdziestu lat zakochał się w 17-letniej Annie Iwanownej Popowej. Kiedy udało mu się przekonać nową ukochaną do ślubu, nie tracił czasu i znalazł przekupnego popa, który im go udzielił, mimo tego, że poprzednie małżeństwo nie zostało rozwiązane. Z pierwszą żoną Mendelejew rozwiódł się dopiero miesiąc późnej.

Dmitrij Iwanowicz Mendelejew zmarł w 1907 roku w wyniku powikłań po grypie. Jednak dzięki swojemu wielkiemu odkryciu stał się nieśmiertelny dla świata nauki.

Materiał nie stanowi i nie zastąpi porady lekarskiej.